توسط
فرش رضوی؛ پیوندی از هنر، اشتغال و ایمان
فصلنامه «آوای خیر ماندگار» در شماره اخیر خود که به فرش دستباف ایران اختصاص یافته است، گفت‌و‌گویی با مدیرعامل شرکت فرش آستان قدس رضوی منتشر کرده است. متن گفت‌و‌گوی مهشید رضائی با دکتر حمید کارگر در پی می‌آید:
1. جناب اقای کارگر شما سوابق خیلی خوبی در فعالیت های مرتبط با فرش در مرکز ملی و آستان قدس دارید و از بدنه صنعت فرش هستید میشه لطفا سپهر کاری خودتون را برای مخاطبان ما شرح بدهید ؟
از حدود 3 دهه پیش که تحصیل در رشته کارشناسی فرش را آغاز کردم تاکنون دل‌مشغولی و فعالیت اصلی من در حوزه فرش دستباف بوده است. به قدر وسع و توان کوشیده‌ام در نهادها و مجامعی که حضور داشته‌ام برای این هنر- صنعت تلاش کنم. انتشار مجله تخصصی «طره» یکی از کارهای دلی و از سر علاقه‌مندی به این حوزه بوده است. حضور کارشناسی و بعد مدیریت در مرکز ملی فرش ایران، انجمن علمی فرش ایران، موزه فرش ایران و نیز شرکت سهامی فرش ایران از جمله فعالیت‌های این سال‌ها بوده و اکنون نیز در نقش مدیرعامل در شرکت فرش آستان قدس رضوی به‌عنوان بزرگترین مجتمع تولید متمرکز فرش کشور خدمت می‌کنم.
2.
مجموعه
شرکت فرش استان قدس با چه هدفی و در چه زمانی شروع به کار کرد ؟
در سده‌های متمادی بسیاری از نیکوکاران
و علاقه‌مندان به بارگاه مطهر رضوی ارادت خود را با اهدا، وقف یا نذر فرش دستباف
نشان می‌دادند که البته این فرش‌ها اغلب نامتناسب با نیاز حرم و در اندازه‌ها و نقشه‌های
متفاوت بوده و هماهنگی و یکنواختی لازم را نداشتند. از سوی دیگر پس از مدتی
استفاده در حرم مطهر در معرض فرسایش و آسیب قرار گرفته و نیاز به تعویض پیدا می‌کردند.
برای رفع این کاستی و با توجه به طرح توسعه رواق‌ها و شبستان‌های حرم مطهر و
افزایش نیاز به فرش، در ابتدای دهه 60 «شرکت فرش آستان قدس رضوی» بنیان نهاده شد.
انگیزه پی‌ریزی چنین شرکتی، افزون بر
تأمین نیاز حرم مطهر، حفظ و حراست از فرش دستباف ایران به‌عنوان هنر بومی و اصیل این
سرزمین از یک‌سو و ایجاد اشتغال برای هنرمندان قالیباف نیز از سوی دیگر بود. در
طول ۴ دهه، این شرکت به تهیه و تولید فرش دستباف برای حرم مطهر رضوی پرداخته و با
توسعه فعالیت خود در واحدهای طراحی، تأمین مواد اولیه، رنگرزی، بافت، پرداخت و شست‌و‌شو،
افزون بر خدمات‌رسانی به آستان قدس رضوی، به عرضه و فروش داخلی و خارجی دستبافته‌ها
نیز می‌پردازد.
3.
فرش
های تولیدی شرکت دستبافت هستند یا ماشینی؟ مراحل رنگرزی و تولید اقلام و وسایل
بافت فرش هم با خود مجموعه است؟
این
شرکت صرفا به بافت فرش دستباف می‌پردازد و به‌عنوان مجتمع متمرکز، حلقه‌های متعدد
زنجیره تأمین فرش را داراست. واحدهای طراحی، رنگرزی، بافت، پرداخت، مرمت و تکمیل و
قالیشوئی در این مجموعه مشغول فعالیت هستند.
4. در حال حاضر به شکل مستقیم و غیر مستقیم این شرکت برای چند نفر اشتغال افرینی کرده است از کدام قشر و طبقه هستند از مشهد هستند یا شهرهای مختلف برای کارکنان دوره اموزشی هم می‌گذارید ؟
دو
کارگاه اصلی شرکت در دو شهر مشهد و کاشمر استقرار دارند که نزدیک به 400 نفر
قالیباف در این دو مجموعه مشغول بافت فرش هستند. همچنین حدود 250 قالیباف به شیوه
برون‌سپاری در کارگاه‌های تحت نظر این شرکت در برخی دیگر از روستاها و شهرهای
خراسان و نیز در کاشان و ایلام مشغول به کارند. افزون بر این، نیروهای متعددی نیز
در واحدهای رنگرزی، پرداخت، قالیشویی و سایر ارکان تولید و تکمیل و فروش فرش و
همچنین در بخش خدمات فرش حرم مطهر (فرش‌آرایی صحن‌ها و رواق‌ها) شاغل هستند.
آموزش‌های
ابتدایی و آموزش‌های تخصصی نیز به‌صورت مستمر و بنا به نیاز برای واحدهای مختلف
ارائه می‌شود.
5.
افرادی
هستند که داوطلبانه برای بافت فرش مجموعه شما بیایند یا نذری در رابطه با بافت فرش
برای مجموعه استان داشته باشند ؟
در این
شرکت همه قالیبافان دستمزد دریافت می‌کنند اما در برخی استان‌های کشور در موارد
خاص از جمله بافت فرش برای عتبات عالیات شاهد بوده‌ایم که بافت فرش به صورت نذری
رواج داشته است.
6.
بخشی
از فعالیت مجموعه ایجاد اشتغال زندانیان هستش این ایده چطور در مجموعه شرکت فرش
استان اتفاق افتاد و مراحل اشنایی زندانی ها با فرش بافی چطور بود در حال حاضر چند
نفر در این قسمت شاغل هستند؟
از دهه‌های
گذشته و از پیش از انقلاب، یکی از کارگاه‌هایی که در مجموعه زندان‌های کشور برای
ایجاد اشتغال ویژه زندانیان برپا می‌شده، فرشبافی بوده است. هم‌اکنون نیز در
بسیاری از زندان‌های کشور کارگاه بافت قالی وجود دارد. در تعاملی که شرکت فرش
آستان قدس با بنیاد تعاون زندانیان برقرار کرد، برای کمک به تولید هدفمند و دارای
ارزش افزوده در زندان‌ها و با هدف بهبود شرایط مزدی و شغلی زندانیان و همچنین کمک
به اشتغال آنان پس از آزادی، مقرر شد این شرکت ایفای نقش کند. این همکاری در مرحله
بررسی و انعقاد تفاهمنامه است و برای ارجای آزمایشی آن زندان کاشمر در نظر گرفته
شده است.
7.
فرش های بافته شده در شرکت
صرفا برای مجموعه استان قدس بافته می‌شوند یا برای فروش هم هست ایا فرش هایی هم
بافته شده است که به مکان های خاص و حتی برای مصارف به گروه های خاصی به شکل رایگان
اهدا شود(مثلا مکان های مذهبی و جهیزه نو عروسان)
بخش
اعظم فرش‌های بافته شده در این شرکت به حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه وابسته به آن
اختصاص می‌یابد. اما فرش‌هایی که مازاد بر نیاز حرم مطهر بافته می‌شوند برای دیگر
متقاضیان عرضه می‌شوند. همچنین همه فرش‌های متبرک (دستباف و ماشینی) که پس از مدتی
استفاده در حرم مطهر از آن مجموعه خارج می‌شوند، توسط این شرکت برای فروش به
متقاضیان عرضه می‌شوند.
از
آنجا که مقررات و ضوابط تجاری و شرکتی بر این شرکت حاکم است، اهدای رایگان فرش
ممکن نیست اما تخفیف مناسب برای نهادهای خیریه و اماکن فرهنگی، مذهبی و آموزشی
درنظر گرفته شده است. همچنین در برخی سفارش‌های خاص، ممکن است سفارش‌دهنده بهای
فرش را بپردازد اما آن را به متقاضی دیگری هبه کند. برای نمونه در سال 1402 حدود
1600 مترمربع فرش دستباف توسط این شرکت بافته شد که از سوی تولیت حرم مطهر رضوی در
دهه کرامت به حرم مطهر حضرت معصومه(س) اهدا شد.
8.
فرش های خاصی هم در ایران و جهان بوده که به
مجموعه شرکت استان قدس به عنوان سفارش داده بشه برای بافت؟ چه ویژگی هایی
داشتند؟(فرش اقبال پاکستان)
با
توجه به یکی از مزایا و توانمندی‌های این شرکت که تولید فرش‌های بزرگ‌پارچه است،
در موارد متعددی برخی از نهادها، مساجد یا مراکز فرهنگی داخلی و خارجی سفارش‌دهنده
بافت فرش‌هایی خاص بوده‌اند. هم‌اکنون نمونه‌هایی از تولیدات این شرکت در نهاد
ریاست جمهوری، حرم حضرت معصومه(س) یا برخی مساجد نامدار وجود دارد. یکی از خاص‌ترین
سفارش‌ها، 14 تخته فرشی است که به پیشنهاد سرکنسول ایران
در لاهور و تأیید مدیرکل آسیای غربی وزارت امور خارجه، برای مقبره علامه اقبال لاهوری در
پاکستان بافته و اهدا کند. این
فرش‌ها پس از سفر بی‌نظیر بوتو (وزیر اعظم پاسکتان) در
سال 1369 به ایران با هدف تقویت روابط دو کشور سفارش داده شد و در سفر وزیر امور
خارجه به آن کشور پیشکش شد.
9.
در
مورد اشنایی نسل جوان و کودکان هم کارهایی صورت گرفته؟
در این زمینه اقدامات پراکنده متعددی
به انجام رسیده است. برای نمونه سال گذشته و به بهانه روز جهانی کودک، به مدت یک
هفته دار قالیبافی در موزه فرش حرم مطهر مستقر شد و کودکان در قالب گروه‌های دانش‌آموزی
و بازدیدهای متفرقه ضمن تماشای فرش‌های به نمایش درآمده در موزه، با فرایند بافت
فرش آشنا شدند.
در نمونه‌ای دیگر، در نمایشگاه اختصاصی
شرکت فرش آستان قدس در تهران (سالن حجاب) غرفه‌ای ویژه کودکان طراحی شده که ضمن
انجام نقاشی با موضوع فرش، انواع بازی‌های آموزشی مرتبط با قالیبافی نیز در آن پیش‌بینی
شده و به اجرا در می‌آید.
10.
پویش های خاصی هم در صنعت فرش
داشتید که برای ما معرفی کنید؟ (مثال گره همدلی)
یکی از این پویش‌ها «بافت قالیچۀ پناه»
بود که در ماه مبارک رمضان بافته شد و ویژه‌برنامۀ افطار شبکه دو سیما هر شب مراحل
گره زدن و بافت آن را نمایش می‌داد. این قالیچه در استودیوی ویژه‌ای در حرم مطهر
رضوی در حال بافت بود و غروب هر روز در آستانۀ افطار در قاب تلویزیون قرار می‌گرفت.بافت
این قالیچه در قالب پویشی با نام «گره‌گشا» راه‌اندازی شد و مخاطبان تلویزیون با
ارسال پیام و دلنوشته‌های خود شریک بافت قالیچه‌ای شدند که در حرم مطهر رضوی بافته
شد.
در طول ماه مبارک رمضان دو تن از
هنرمندان قالیباف شرکت فرش آستان قدس رضوی کار بافت این قالیچه را به فرجام
رساندند و هر شب مهمانان برنامۀ پناه با نام بردن و به نیابت از مشتاقان زیارت حرم
مطهر رضوی در فرایند بافت مشارکت کردند.
11.
با توجه به فعالیتی که چندین
ساله در حوزه فرش انجام می دهید در این مدت داستان ها از اهدا یا وقف فرش شنیدید
که برای شما جذابیت داشته باشه و با ما به اشتراک بگذارید؟
فرش و
فرشبافی پر از قصه و ماجراست اما الان به یاد روایتی افتادم که یکی از استادان ما (رضا
الله داد) تعریف می‌کرد. ایشان در خاطره‌ای مربوط به اوایل دهه 50 در زندان عادل آباد شیراز می‌گفت که هربار برای بازدید از کارگاه قالیبافی و
پرداخت دستمزد به زندان می‌رفتیم، پیرمردی برای کارجوئی به سراغمان می‌آمد و چون توانایی
آموزش‌پذیری و بافت را نداشت ناگزیر کلاف‌های خامه را به او می‌دادیم تا گره‌شان
را بازکند و به‌صورت گلوله درآورد. پیرمرد می‌گفت که بی‌گناه است و به‌اشتباه حبس‌ابد
خورده و تا آن‌موقع 14 سال در زندان بوده‌است.
در یکی از بازدیدها، دیدم جشنی در
کارگاه قالیبافی ما برای آزادی همین پیرمرد برقرار است. ماجرا این بود که گویا شبی
زندانیان سربه‌سر پیرمرد می‌گذارند و می‌گویند تو که معتقدی خدا می‌داند که بی‌گناهی،
نامه‌ای به خدا بنویس. باتوجه به بی‌سوادی پیرمرد، زندانی دیگری حرف‌های او را روی
کاغذ می‌آورد که خدایا تو شاهدی که این‌طور شد و آن‌طور شد و ماجرا را برای خدا
شرح می‌دهد.
زندانیان بازی را ادامه می‌دهند و پاکت
و تمبر می‌گیرند و بعد هم می‌گویند خب آدرس خدا را که نداری! برای نماینده خدا یعنی
امام‌رضا(ع) بفرست. زندانیان با قصد شوخی و مزاح چنین می‌کنند و در نهایت نامه را
به مشهد می‌فرستند.
در مشهد به‌هنگام غبارگیری حرم‌رضوی،
به استاندارخراسان و نایب تولیت وقت آستان‌قدس می‌گویند: خیلی وقت است نامه‌های
داخل ضریح را ندیده‌ای؛ و او دست می‌برد و نامه‌ای را برمی‌دارد که از قضا نامه همین
پیرمرد است.
او با خواندن نامه کنجکاو می‌شود و برای
بررسی شواهد ذکرشده در نامه با مراجع مربوطه و وزیر دادگستری تماس می‌گیرد و
درخواست بررسی مجدد می‌دهند و سرانجام بی‌گناهی پیرمرد اثبات می‌شود و یکی از
کرامت‌های امام رضا(ع) را این‌گونه به‌چشم دیدیم.
12.
در پایان اگر نکته ای مد نظرتون
هست در حوزه فرش و نیکوکاری که ممکن ما از شما نپرسیده باشم و شما حس کنید جای این
سوال خالی خودتون برای ما بفرمایید
فرش
دستباف در ذات خود یک کار جمعی و مشارکتی است. هنرمندان متعددی از طراح و رنگرز و
قالیباف در آفرینش آن نقش دارند. این میراث کهن سرزمین ما در کل گستره جغرافیایی
کشور و در میان عشایر، روستائیان و شهرنشینان جاری و ساری بوده و با وجود تنوع و
گوناگونی، یک پیکره واحد را شکل داده است و در دنیا مشهور و نامدار است.
تولید
فرش همواره به‌عنوان اشتغالی پایدار به‌ویژه در کنار کشاورزی و دامپروری حضور
داشته و اکنون نیز در مناطقی که صنایع خاصی ندارند یا به علت خشکسالی‌ها از رونق
کشاورزی و دامداری کاسته شده است، به کمک معیشت مردم آمده و اشتغالی بومی، ارزان و
سالم را ایجاد کرده است.
این
هنر- صنعت با فرهنگ و خرده فرهنگ‌های اقوام ایرانی هم پیوند خورده و در بسیاری از
آداب و سنن، مراسم یا آیین‌های مذهبی و ملی کشور حضور دارد. گره‌های فرش در بسیاری
از مواقع گره‌گشایی کرده‌اند و به اقتصاد خانوار یاری رسانده‌اند.
امیدوارم این هنر دیرین همواره برای این سرزمین بماند و هنرمندان آن بیش از گذشته قدر ببینند.
